- Mae eich bywyd teuluol a'r berthynas sydd gennych â’ch teulu yn bwysig iawn
- Efallai na fyddwch bob amser yn gallu byw gyda’ch teulu, ond dyw hynny ddim yn golygu nad ydyn nhw’n bwysig
- Os ydych yn byw gyda’ch teulu a bod rhywun yn eich brifo, mae gennych hawl i gael eich diogelu
Mae eich perthynas â’ch teulu, yn enwedig eich rhieni ond hefyd eich brodyr, chwiorydd, mam-gu a thad-cu a’r teulu ehangach, ymhlith y perthnasoedd cyntaf a’r pwysicaf yn eich bywyd. Mae eich bywyd teuluol wedi’i ddiogelu, hyd yn oed os na allwch fod gyda’ch teulu bob amser. Mae’r gyfraith yno i’ch diogelu os nad yw eich perthnasoedd teuluol yn gweithio. Mae'r gyfraith hefyd yn eich diogelu os oes rhywun yn eich teuly yn eich niweidio.
Perthnasoedd ‘preifat’ yw eich perthnasoedd teuluol, felly dyw eich hawliau, na’r gyfraith, ddim yn ymyrryd i ddweud wrthych beth gewch chi neu na chewch chi ei wneud. Ond mae’r gyfraith yn eich diogelu os oes rhywun yn eich teulu’n eich niweidio.
I rai plant a phobl ifanc, mae hwn yn gwestiwn syml ac mae’r ateb hefyd yn syml, ond i eraill mae’n fwy anodd. Efallai nad eich teulu yw’r bobl rydych yn byw gyda nhw, neu’r bobl sy’n gyfrifol amdanoch. Hyd yn oed os nad ydych yn byw gyda phobl rydych yn eu hystyried yn deulu i chi, fe ddylech allu cadw mewn cysylltiad â nhw os mai dyna sydd orau i chi.
Weithiau, dyw teuluoedd ddim yn gweithio cystal ag y dylent. Weithiau, dyw rhieni ddim yn gallu gofalu am eu plant, neu dydyn nhw ddim yn gofalu amdanyn nhw’n iawn. Os felly, efallai y bydd yn rhaid mynd â chi oddi wrth eich rhieni er mwyn i chi gael digon o ofal. Os byddwch chi mewn trafferth difrifol gyda’r heddlu, efallai y bydd yn rhaid i chi dreulio amser mewn llety cadw ieuenctid – Sefydliad Troseddwyr Ifanc, Canolfan Hyfforddi Ddiogel, neu Gartref Diogel i Blant. Os bydd un o’ch rhieni neu rywun yn eich teulu’n torri’r gyfraith, efallai y bydd yn rhaid iddynt fynd i’r carchar. Efallai na fyddwch yn gallu byw gyda’ch teulu drwy’r amser os oes gennych anghenion cymhleth a bod arnoch angen llawer o ofal meddygol neu gymorth arall.
Mae eich teulu’n dal i fod yn deulu i chi p’un a ydych yn byw gyda nhw ai peidio. Ond yn dibynnu ar yr hyn sydd wedi digwydd, efallai y bydd gan rywun arall gyfrifoldeb rhiant amdanoch, yn ogystal â’ch mam, sydd â chyfrifoldeb rhiant amdanoch a nhw fydd yn gwneud y penderfyniadau pwysig amdanoch y byddai eich rhieni'n eu gwneud fel arfer.
Dyw hynny ddim yn golygu mai’r bobl sy’n gwneud penderfyniadau yw eich 'teulu' ond, ynn dibynnu ar yr amgylchiadau, er enghraifft os ydych chi wedi cael eich mabwysiadu, efallai y byddant yn dod yn deulu i chi.
Cyfrifoldeb Rhiant yw’r term sy’n cael ei ddefnyddio i ddisgrifio holl benderfyniadau a dyletswyddau rhiant i ofalu am blentyn. Mae’n rhaid i bwy bynnag sydd â chyfrifoldeb rhiant amdanoch roi cartref i chi a gofalu amdanoch. Mae’n rhaid iddyn nhw wneud penderfyniadau am bethau fel eich addysg, ac unrhyw driniaeth feddygol sydd ei hangen arnoch (hyd nes eich bod yn ddigon hen i benderfynu drosoch eich hun). Fe ddylent ddweud y drefn wrthych os oes angen dweud y drefn, a’ch cadw’n ddiogel wrth i chi dyfu a datblygu.
Fel arfer mae cyfrifoldeb rhiant yn para hyd nes eich bod yn 18, ond wrth i chi nesáu at droi’n 18, fe welwch eich bod yn cael mwy a mwy o gyfle i wneud penderfyniadau drosoch eich hun, a bydd eich rhieni – neu’r bobl sydd â chyfrifoldeb rhiant amdanoch – yn gallu cynnig cyngor ac arweiniad i chi os dyna rydych ei eisiau.
Pan gawsoch eich geni, fe gafodd eich mam gyfrifoldeb rhiant yn awtomatig, a’ch tad hefyd os oedd yn briod â’ch mam pan gawsoch eich geni. Os yw eich rhieni mewn perthynas o’r un rhyw – os oes gennych 2 fam neu 2 dad – gall y ddau riant fod â chyfrifoldeb rhiant os byddant yn cyflwyno cais i'r llys.
Mae ambell ffordd arall y gall pobl neu sefydliad fod â chyfrifoldeb rhiant amdanoch. Os nad oedd eich tad yn briod â’ch mam pan gawsoch eich geni, gall wneud cais am gyfrifoldeb rhiant. Mae llys-riant (rhywun sy’n priodi eich mam neu’ch tad ond sydd ddim yn rhiant biolegol i chi) hefyd yn cael gwneud cais am gyfrifoldeb rhiant.
Os yw eich rhieni wedi marw ac wedi gofyn i rywun arall ofalu amdanoch fel gwarcheidwad yn eu hewyllys, bydd gan y gwarcheidwad gyfrifoldeb rhiant.
Os oes gennych warcheidwad arbennig, bydd ganddo ef neu bydd ganddi hi (neu bydd ganddyn nhw os oes mwy nag un ohonynt) gyfrifoldeb rhiant amdanoch, ar y cyd â’ch rhieni.
Os nad yw eich rhieni’n gofalu amdanoch yn iawn ac os oes gorchymyn gofal wedi’i wneud, bydd gan eich awdurdod lleol gyfrifoldeb rhiant amdanoch, yn ogystal â’ch rhieni.
Fydd eich rhieni ddim yn colli cyfrifoldeb rhiant am nad ydych yn byw gyda nhw. Os oes gan y ddau riant gyfrifoldeb rhiant amdanoch, a’u bod yn gwahanu, bydd gan y ddau gyfrifoldeb rhiant o hyd ac fe ddylai’r ddau fod yn rhan o benderfyniadau mawr sy’n cael eu gwneud amdanoch.
Os ydych wedi’ch mabwysiadu, bydd gan y rhieni sydd wedi’ch mabwysiadu gyfrifoldeb rhiant amdanoch. Bydd unrhyw un oedd â chyfrifoldeb rhiant amdanoch cyn i chi gael eich mabwysiadu’n colli’r cyfrifoldeb hwnnw, gan gynnwys eich mam fiolegol.
Gwybodaeth i chi am eich hawliau i gysylltu â’ch brodyr a chwiorydd, os ydych wedi cael eich mabwysiadau neu os ydych chi’n derbyn gofal
Mae bod yn rhan o deulu, yn ogystal â chael gwybod pwy yw eich teulu, yn rhan enfawr o’ch llesiant, eich hunaniaeth ac o bwy ydych chi. Os nad ydych yn byw gyda’ch rhieni biolegol, eich brodyr a chwiorydd, yna gall cadw mewn cysylltiad fod yn hynod bwysig.
Cyswllt yw’r gair cyfreithiol a ddefnyddir ar gyfer trefniadau a wneir ar gyfer aelodau teulu iddyn nhw gadw mewn cysylltiad. Pan fo brodyr a chwiorydd dan sylw, mae hyn yn ‘gyswllt rhwng brodyr a chwiorydd’.
Pan fo oedolion sy’n gyfrifol am les plant a phobl ifanc (gan gynnwys Gwasanaethau Plant, gweithwyr Cymdeithasol a Barnwyr) yn poeni am y plant mewn teulu, dylen nhw feddwl am y canlynol:
- Pa risgiau sydd i chi os byddwch yn aros yn eich teulu
- Y perthnasoedd rhyngoch chi a’ch brodyr a chwiorydd
- Beth mae pob un ohonoch chi, sy’n cynnwys eich brodyr a chwiorydd, yn ei feddwl am yr hyn ddylai ddigwydd
- Â phwy fyddai orau i chi gyd fyw â nhw ac a fydd yn bosib eich cadw gyda’ch gilydd
- Pa drefniadau cyswllt dylid eu rhoi ar waith os na allwch aros gyda’ch gilydd
Bydd trefniadau a wneir ynghylch lle dylech fyw, pwy fydd yn gofalu amdanoch chi, ac unrhyw beth arall sydd ei angen ar gyfer eich gofal a’ch cymorth, i gyd yn cael eu cynnwys yn eich cynllun gofal. Bydd y cynllun gofal hefyd yn cynnwys manylion o ran pa gyswllt ddylech ei gael gyda’ch teulu biolegol, gan gynnwys eich brodyr a’ch chwiorydd.
Mae’n rhaid i drefniadau cyswllt a weithredir, ac unrhyw newid yn ymwneud â nhw, sicrhau y byddwch chi yn ddiogel.
Nid yw trefniadau cyswllt yn digwydd bob tro yn y ffordd y dylen nhw. Gallant dorri am wahanol resymau, ond mae pethau y gallech eu gwneud i geisio sicrhau bod y trefniadau cyswllt yn gweithio.
Mae gan y bobl sydd â chyfrifoldeb rhiant amdanoch gyfrifoldeb i’ch magu ac i ofalu amdanoch. Ble bynnag rydych yn byw, bydd rheolau ynglŷn â’r hyn rydych yn cael ei wneud, gan gynnwys beth sy’n ymddygiad derbyniol ac annerbyniol. Bydd rhai rheolau’n ymwneud â byw o ddydd i ddydd yn y tŷ – pethau fel cadw’ch ystafell wely’n daclus neu olchi’r llestri. Efallai y bydd rheolau eraill, yn enwedig wrth i chi fynd yn hŷn, yn fwy anodd i chi, er enghraifft, rheolau ynglŷn â phryd mae’n rhaid i chi fod gartref a ble y cewch chi fynd.
Mae gan eich rhieni – neu’r bobl sydd â chyfrifoldeb rhiant amdanoch – gyfrifoldeb i’ch cadw’n ddiogel ac i’ch helpu i dyfu a datblygu. Fe fyddant hefyd yn meddwl am bobl eraill sy’n byw yn y tŷ, gan gynnwys unrhyw frodyr neu chwiorydd. Os ydych yn byw gyda gofalwr maeth, gallai hyn gynnwys plant eraill sy’n aros yno.
Os ydych yn meddwl bod rheol yn afresymol, gallwch geisio siarad â’r bobl rydych yn byw gyda nhw ac esbonio pam y dylai fod yn wahanol. Os ydych yn byw gyda gofalwr maeth neu mewn cartref plant efallai y bydd yr awdurdod lleol yn rhannu cyfrifoldeb rhiant â’ch rhieni, felly bydd yn cael gwneud penderfyniadau amdanoch. Bydd eich gofalwr maeth yn gwneud llawer o bethau ymarferol y byddai eich rhieni’n eu gwneud fel arfer, fel eich bwydo, gwneud yn siŵr bod gennych ddillad glân, a mynd i nosweithiau rhieni.
Dyw hi ddim yn anarferol anghytuno â’r bobl rydych yn byw gyda nhw. Wrth i chi ddatblygu eich personoliaeth a’ch credoau eich hun am fywyd, efallai y bydd eich syniadau’n wahanol i rai eich rhieni. Gall hyn arwain at anghytuno a ffraeo. Mae hyn yn digwydd mewn llawer o deuluoedd wrth i’r plant dyfu i fyny. Os yw’n mynd yn anodd iawn byw gyda’ch teulu, am eu bod eisiau i chi ddilyn eu ffordd nhw o wneud pethau, a chithau eisiau gwneud pethau’n wahanol, gall y gwasanaeth cyfryngu teuluol helpu. Mae’n gyfle i chi drafod eich gwahaniaeth barn a’ch problemau mewn lle diogel gyda rhywun annibynnol a fydd efallai’n gallu eich helpu i ddod o hyd i ffordd newydd o gyd-dynnu.
Mae gennych hawl i gael eich diogelu rhag trais, camdriniaeth ac esgeulustod gan y bobl a ddylai fod yn gofalu amdanoch. Yng Nghymru, os ydych yn byw gyda’ch teulu a bod rhywun yn eich brifo, mae cyfreithiau Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar gael i’ch diogelu. Mae’r cyfreithiau hyn yn golygu y gall rhywun arall ofalu amdanoch, os oes angen, naill ai am gyfnod byr, neu am gyfnod hirach.
Os yw pwy bynnag sy’n eich brifo’n aelod o’r teulu, ond nad yw’n byw gyda chi, fe gewch eich diogelu o hyd. Mae pwy bynnag sydd wedi’ch brifo wedi torri’r gyfraith a bydd yn cael cosb os daw’r heddlu i wybod. Fe ddylai trefniadau gael eu gwneud hefyd i’ch helpu i ddod dros yr hyn sydd wedi digwydd.
Mae eich teulu’n fwy na dim ond eich rhieni. Mae’n cynnwys brodyr a chwiorydd, mam-gu a thad-cu, ewythrod a modrybedd, cefndryd…
Dyw teuluoedd ddim bob amser yn cyd-dynnu. Dyw hynny ddim yn golygu na ddylech weld aelodau eraill o’ch teulu os dyna rydych ei eisiau. Efallai y byddwch yn gallu cytuno â’ch rhieni y cewch weld y bobl rydych eisiau eu gweld. Efallai y byddwch eisiau gweld eich mam-gu a thad-cu – er enghraifft, efallai eich bod yn byw gydag un rhiant, a’ch bod eisiau gweld eich mam-gu a thad-cu ar yr ochr y rhiant arall. Os na allwch gytuno, efallai y bydd llys yn gallu gwneud gorchymyn er mwyn i chi gael cyswllt â’r bobl hynny.
Os yw’r person rydych eisiau cadw mewn cysylltiad ag ef neu hi wedi eich brifo neu os yw’n peri risg i chi, efallai y bydd llys yn penderfynu mai’r peth gorau i chi fyddai peidio â chael cyswllt â’r person hwnnw. Bydd yn rhaid i’r llys wrando arnoch cyn penderfynu hyn.
Bydd trefniadau a wneir ynghylch lle dylech fyw, pwy fydd yn gofalu amdanoch chi, ac unrhyw beth arall sydd ei angen ar gyfer eich gofal a’ch cymorth, i gyd yn cael eu cynnwys yn eich cynllun gofal. Bydd y cynllun gofal hefyd yn cynnwys manylion o ran pa gyswllt ddylech ei gael gyda’ch teulu biolegol, gan gynnwys eich brodyr a’ch chwiorydd.
Mabwysiadu
Os ydych wedi cael eich mabwysiadu, rydych yn dod yn rhan o’r teulu mabwysiadol. Yn gyfreithiol, nid ydych yn perthyn i’ch teulu biolegol mwyach, ond er hynny, dylech gael gwybod am eich cefndir a chadw mewn cysylltiad â’ch teulu biolegol, os yw hyn yn iawn ac yn ddiogel chi.
Mae gwaith ‘Taith Bywyd’ gyda gweithwyr cymdeithasol a gofalwyr yn un ffordd y gallwch gael gwybod am eich cefndir. Ynghyd â’ch gwaith taith bywyd, bydd cynllun ar waith ar gyfer cynnal cyswllt gyda’ch teulu biolegol. Bydd hyn yn cynnwys fel arfer ‘cyswllt anuniongyrchol’ – a elwir yn aml yn ‘gyswllt blwch llythyrau’ – sydd wedi ei seilio ar gyfnewid llythyrau.
Diben y cyswllt anuniongyrchol yw eich helpu chi i ymgartrefu â’ch teulu mabwysiadol a’ch amddiffyn rhag risgiau a allai ddod o gyswllt uniongyrchol gyda’ch teulu biolegol, ond gan eich galluogi i gadw mewn cyswllt â nhw. Drwy gyswllt anuniongyrchol, gallwch gael gwybod am hanes aelodau o’ch teulu biolegol a gallant hefyd ddysgu yr un peth amdanoch chi. Yn y lle cyntaf, bydd y trefniadau hyn ar waith rhwng eich mabwysiadwyr a’ch rhieni biolegol a/neu frodyr neu chwiorydd. Gall eich mabwysiadwyr ddweud wrthych pa mor aml mae’r cyswllt hwn yn digwydd; efallai y byddwch eisoes wedi cyfnewid llythyrau neu greu lluniau i anfon at eich teulu biolegol.
Os oes gennych frodyr neu chwiorydd sydd hefyd wedi eu mabwysiadu, ond mewn teuluoedd eraill, neu os ydyn nhw mewn gofal maeth hirdymor, neu fathau eraill o leoliadau, efallai bydd y cynllun yn annog trefniadau cyswllt uniongyrchol – cyfarfodydd ac ymweliadau – gyda nhw.
Ni ellir gorfodi neb i barhau i gadw trefniadau cyswllt. Weithiau, ni fydd teuluoedd biolegol yn cadw mewn cyswllt. Yn yr un modd, er y caiff teuluoedd mabwysiadol eu hannog i gynnal y cyswllt, bydd achlysuron pan na fydd hyn yn digwydd. Efallai y bydd yn bosib i chi siarad â’ch rhieni mabwysiadol am y rheswm pam nad oes cyswllt yn digwydd neu ddweud yr hoffech i hyn newid. Os nad ydych yn teimlo’n gysurus am hyn, gall eich Asiantaeth Fabwysiadu neu eich Tîm Cymorth Mabwysiadu Rhanbarthol gynnig help a chymorth i chi.
Derbyn Gofal
Pan fo’r Awdurdod Lleol wedi cymryd rhyw fath o gyfrifoldeb dros eich lles, y term am hyn yw eich bod yn ‘derbyn gofal’.
Os ydych yn derbyn gofal, dylai’r Awdurdod Lleol hyrwyddo’r cyswllt â’ch teulu biolegol, yn ogystal â’ch brodyr a’ch chwiorydd nad sydd yn byw gyda chi. Dylai eich cynllun gofal egluro’r trefniadau cyswllt.
Os oes gennych gwestiynau o ran cyswllt, neu os bydd eich dymuniadau o ran cadw cyswllt yn newid, gallwch siarad â’ch Gweithiwr Cymdeithasol neu’r Swyddog Adolygu Annibynnol (SAA) sydd yno i sicrhau bod eich cynllun gofal yn gweithio.
Gall eich gweithiwr cymdeithasol eich helpu i gael cymorth eiriolaeth i’ch helpu i gyflwyno’r sylwadau yr hoffech eu gwneud am gysylltu â’ch brodyr neu chwiorydd neu eich rhieni biolegol.
Gofal gan Deulu a Ffrindiau/Gwarchodaeth Arbennig
Weithiau, efallai y byddwch yn byw gyda rhiant neu berthynas ond yn dal i fod yn ‘derbyn gofal’ oherwydd bod eich teulu yn cael cymorth gan yr Awdurdod Lleol.
Fel arall, gellid gwneud trefniadau i chi fynd i fyw gydag un o’ch rhieni, perthynas arall, neu gyda ffrindiau drwy naill ai Orchymyn Trefniadau Plant neu Warchodaeth Arbennig. Unwaith y bo trefniadau ar waith, ni fyddwch yn cynnal cysylltiad parhaus gyda Gweithiwr Cymdeithasol na gyda SAA.
Os hoffech siarad am gynnal cysylltiad gyda brodyr neu chwiorydd, neu aelodau eraill o’ch teulu, y lle cyntaf i ddechrau fydd y bobl sy’n gofalu amdanoch a all esbonio rhagor am yr hyn a ddigwyddodd a’ch helpu i greu cysylltiad.
Rydym yn ddiolchgar iawn i gwmni Cyfreithwyr Irwin Mitchell am fod mor garedig â rhoi o’u hamser a’u harbenigedd i wirio cynnwys yr adran hon o’r wefan. Hydref 2018.